چگونه با افراد دارای طرحواره استحقاق برخورد کنیم؟

وقتی همه‌چیز را حق خود می‌دانی: نگاهی به طرحواره استحقاق

گاهی در مسیر زندگی، افراد حس می‌کنند شایسته برخورداری از شرایط خاص، امکانات ویژه یا دسترسی به بهترین‌ها هستند. این نوع نگرش، اگر در حد تعادل باقی بماند، می‌تواند به اعتمادبه‌نفس و حس ارزشمندی کمک کند؛ اما برخی افراد پا را فراتر می‌گذارند. آن‌ها همیشه خود را در اولویت می‌دانند و تصور می‌کنند همه‌چیز باید به نفع آن‌ها رقم بخورد، بدون آنکه درک یا توجهی به خواسته‌ها و احساسات دیگران داشته باشند.

وقتی این طرز فکر شدت می‌گیرد و به یک الگوی پایدار در شخصیت تبدیل می‌شود، با مفهومی در روانشناسی به نام طرحواره استحقاق روبه‌رو هستیم. طرحواره استحقاق می‌تواند دیدگاه فرد نسبت به دنیا، دیگران و حتی خودش را دستخوش تغییراتی عمیق کند و رفتاری شکل دهد که برای اطرافیان، خسته‌کننده و آزاردهنده است.

در ادامه این مقاله، به بررسی ابعاد مختلف طرحواره استحقاق، نشانه‌های پنهان آن و تأثیراتی که بر روابط و سبک زندگی می‌گذارد، خواهیم پرداخت. اگر می‌خواهید بدانید این ویژگی‌ها در وجودتان ریشه دارد یا نه، همراه ما باشید.

طرحواره به چه معناست؟

طرحواره‌ها، الگوهای بنیادین ذهنی و رفتاری هستند که فرد در سال‌های نخست زندگی‌اش و از طریق ارتباط با محیط و اطرافیان شکل می‌دهد. این الگوها چارچوبی برای نحوه واکنش و برخورد فرد با شرایط و اتفاقات مختلف زندگی فراهم می‌کنند و نقش مهمی در تعیین رفتارها ایفا می‌کنند.

تعریف طرحواره استحقاق

طرحواره استحقاق نوعی نگرش ریشه‌دار ذهنی است که در آن، فرد به شکلی ناخودآگاه خود را شایسته موقعیت‌های خاص، امتیازات ویژه و رفتارهای ممتاز می‌داند، بدون اینکه تلاشی برای آن‌ها کرده باشد یا به نیازهای دیگران توجه کند. چنین فردی گمان می‌کند که جهان و اطرافیان باید مطابق خواسته‌ها و انتظاراتش عمل کنند.

افرادی که در دام طرحواره استحقاق افتاده‌اند، معمولاً رفتاری سلطه‌جو دارند و تمایل دارند دیگران را تحت کنترل خود بگیرند. آن‌ها نسبت به احساسات دیگران بی‌تفاوت‌اند و اغلب علاقه‌مند به دیده‌شدن، تحسین‌شدن و جلب توجه هستند. نکته قابل‌تأمل اینجاست که همین افراد در برابر کوچک‌ترین نقد یا مخالفت، واکنشی تند، عصبی و غیرقابل‌پیش‌بینی نشان می‌دهند.

نمونه‌هایی از طرحواره استحقاق

اگر در درون خود احساس می‌کنید که همیشه باید در اولویت باشید و انتظاراتی فراتر از عرف دارید، ممکن است درگیر یکی از جنبه‌های پنهان طرحواره استحقاق باشید. در ادامه به چند نمونه رفتاری اشاره می‌کنیم که می‌تواند نشان‌دهنده طرحواره استحقاق باشد:

• باور دارید که مقررات و محدودیت‌ها برای دیگران طراحی شده‌اند، نه برای شما. خود را یک استثنا می‌دانید و تصور می‌کنید قاعده‌ها نباید مانع راهتان شوند.
• زمانی که کسی از شما درخواست کمک می‌کند، احساس می‌کنید باری اضافه روی دوشتان افتاده و حتی ممکن است ناراحت شوید؛ اما در شرایطی که خودتان نیاز به همراهی دارید، انتظار دارید دیگران بی‌چون‌وچرا در خدمت شما باشند.
• به‌طور ناخودآگاه از اطرافیان انتظار دارید علاقه‌ها و ترجیحات شما را مهم‌تر از خواسته‌های خودشان بدانند و مطابق میل شما رفتار کنند.

اگر این رفتارها برایتان آشناست، شاید وقت آن رسیده که نگاهی دوباره به نحوه برخوردتان با دیگران بیندازید.

نشانه‌های طرحواره استحقاق

افرادی که درگیر طرحواره استحقاق یا بزرگ‌منشی هستند، اغلب دارای الگوهای رفتاری و فکری خاصی هستند که آن‌ها را از دیگران متمایز می‌کند. در ادامه، به برخی از خصوصیات رفتاری چنین افرادی اشاره می‌کنیم:

• شنیدن «نه» برای آن‌ها بسیار سنگین و غیرقابل‌تحمل است؛ انگار این واژه به غرورشان ضربه می‌زند.
• با قوانینی که برای عموم جامعه وضع شده‌اند، احساس بیگانگی می‌کنند و فکر می‌کنند باید برایشان استثنا قائل شد.
• حتی وقتی اشتباهی می‌کنند، به‌سختی حاضر به پذیرش آن می‌شوند؛ چون تصور می‌کنند اعتراف به اشتباه، به معنای خدشه‌دار شدن جایگاهشان است.
• خواسته‌های خود را نوعی نیاز خاص و متمایز می‌دانند که دیگران باید درک کنند، حتی اگر خودشان هیچ توجهی به خواسته‌های دیگران نداشته باشند.
• همیشه اولویت را به خود می‌دهند، حتی در جمع یا موقعیت‌های گروهی.
• اغلب از سوی اطرافیان با برچسب‌هایی مانند خودبزرگ‌بین، مغرور یا کنترل‌گر شناخته می‌شوند.
• از دستورات و توصیه‌های دیگران خوششان نمی‌آید و تمایلی ندارند کسی برایشان حدومرز تعیین کند.
• نسبت به احساسات و نیازهای دیگران بی‌تفاوت‌اند، اما وقتی پای خودشان در میان باشد، حساس و دقیق عمل می‌کنند.
• زمانی که نتوانند طبق خواسته خود پیش بروند، به‌سرعت آشفته و خشمگین می‌شوند، گویی دنیا در برابرشان ایستاده است.

اگر چنین ویژگی‌هایی را در خود یا اطرافیان مشاهده کردید، ممکن است با طرحواره‌ای روبه‌رو باشید که زیر ظاهرِ اعتمادبه‌نفس، زخم‌هایی عمیق‌تر را پنهان کرده است.

ریشه‌های شکل‌گیری طرحواره استحقاق

پیش از آغاز هر نوع درمان، متخصصان روان‌شناسی به دنبال کشف دلایل پدید آمدن ذهنیتی هستند که فرد را به سمت خودمحوری و احساس برتری سوق می‌دهد. این ذهنیت که معمولاً از دوران کودکی شکل می‌گیرد، حاصل تجربیات خاصی در رابطه با نیازها و تعامل با والدین است.

برخی کودکان در خانواده‌هایی بزرگ می‌شوند که یا بیش از اندازه خواسته‌هایشان برآورده می‌شود یا برعکس، توجهی به نیازهایشان نمی‌شود. در هر دو حالت، زمینه برای شکل‌گیری اختلالات ذهنی فراهم می‌شود.

در ادامه، به برخی عوامل مؤثر در پدید آمدن این نوع نگاه افراطی به خود، یعنی طرحواره استحقاق، اشاره می‌کنیم:

۱. ایجاد وابستگی شدید به والدین

برخی والدین با مراقبت‌های افراطی و گرفتن تصمیمات کوچک و بزرگ به جای فرزندشان، ناخواسته باعث می‌شوند کودک فکر کند مرکز دنیاست. چنین کودکی انتظار دارد دیگران هم مثل پدر و مادرش، بدون چون‌وچرا خواسته‌هایش را برآورده کنند.

۲. آزادی بی‌حدومرز در دوران کودکی

وقتی خانواده هیچ محدودیتی برای کودک قائل نمی‌شود و مسئولیت‌پذیری را به او نمی‌آموزد، کودک به این باور می‌رسد که نباید محدود شود. چنین فردی در بزرگسالی نیز همین دیدگاه را ادامه می‌دهد و انتظار دارد دیگران برای رسیدن او به اهدافش تلاش کنند.

۳. پوشاندن آسیب‌های روانی دیگر

در برخی موارد، احساس استحقاق تنها یک ماسک است؛ فردی که از درون با احساس شرمندگی یا سرکوب عاطفی مواجه است، برای پنهان کردن این زخم‌ها، نقش فردی قدرتمند و برتر را بازی می‌کند. در واقع، این حس کاذب برتری، سپری برای فرار از دردهای درونی است.

راهکارهای مقابله با طرحواره استحقاق

وقتی با افرادی روبه‌رو هستیم که خود را برتر از دیگران می‌دانند، باید نکات زیر را مدنظر قرار دهیم:

• از خود توقع پیروی بی‌چون‌وچرا نداشته باشید.
• مرزهای مشخصی تعیین کنید تا از سوءاستفاده جلوگیری شود.
• مسئولیت انتظارات و باورهای آنان را به دوش نکشید.
• بگذارید با واقعیت‌های زندگی روبه‌رو شوند و احساسات ناخوشایند مثل خشم و ناراحتی را تجربه کنند.
• با آن‌ها همدلی کنید و در صورت امکان، به آن‌ها کمک کنید تا این الگوی فکری را کنار بگذارند.

مهم است بدانید که این طرز فکر برای فرد، مزایایی هم دارد و به همین دلیل، تغییر دادن آن بسیار دشوار است. اغلب کسانی که در این حالت هستند، حاضر نیستند بپذیرند که دچار مشکل شده‌اند یا به دنبال درمان بروند؛ بنابراین مقاومت بالایی در برابر تغییر نشان می‌دهند.

معمولاً افراد با ذهنیت حق‌به‌جانب، تنها زمانی به روانشناس مراجعه می‌کنند که یکی از اطرافیانشان اصرار کرده یا آن‌ها را ملزم کرده باشد.

بهترین راه برای مقابله با این وضعیت، کمک گرفتن از متخصص است. درمانگر با شناسایی ریشه مشکل، باورهای غلط را اصلاح کرده و روش‌های درمانی مناسب را ارائه می‌دهد تا به‌تدریج آثار منفی این الگو کاهش یابد.

جمع‌بندی

در این مقاله، به بررسی دقیق مفهوم طرحواره استحقاق، علائم شناسایی آن، راهکارهای مقابله و روش‌های درمانی مرتبط پرداختیم. این نوع طرحواره ناسازگار، به‌خصوص بزرگ‌منشی، می‌تواند مانع رشد فردی و ایجاد ارتباطات سالم در جامعه شود. اما جای نگرانی نیست؛ چراکه با استفاده از شیوه‌های تخصصی طرحواره‌درمانی و پشتکار کافی، امکان تغییر و بهبود وجود دارد. با بازنگری در سبک زندگی و نگرش‌هایتان می‌توانید بر این الگوهای مخرب فائق آمده و آسیب‌های وارده به روابطتان را کاهش دهید.

کلینیک پیروزی با تیمی از روانشناسان و درمانگران مجرب که در زمینه شناخت و درمان طرحواره‌ها تخصص دارند، بستری امن و حمایتی برای شما فراهم می‌کند. در این کلینیک، با استفاده از روش‌های علمی و درمان‌های اثبات‌شده، ریشه‌های طرحواره استحقاق شناسایی شده و برنامه درمانی متناسب با شرایط هر فرد طراحی می‌شود. همراهی مستمر و مشاوره‌های فردی و گروهی، به شما کمک می‌کند تا باورهای نادرست را اصلاح کرده و مهارت‌های مقابله‌ای سالم را جایگزین کنید. کلینیک پیروزی معتقد است هر فردی حق زندگی باکیفیت و روابط مثبت را دارد و تمام تلاش خود را به کار می‌گیرد تا این هدف را برای مراجعینش محقق سازد.