اختلال کم توانی ذهنی در کودکان چگونه ایجاد می‌شود و چه علائمی دارد؟

اختلال کم توانی ذهنی

کم ‌توانی ذهنی (Intellectual Disability) اختلالی است که پیش از 18 سالگی بروز می ‌کند و با محدودیت ‌هایی در عملکرد ذهنی و مهارت ‌های تطبیقی همراه است. افرادی که با این چالش روبرو هستند، ممکن است نتوانند وظایفی را که برای هم ‌سالانشان آسان است، انجام دهند. امروزه اصطلاح «کم ‌توانی ذهنی» جایگزین عبارت «عقب‌ ماندگی ذهنی» شده است تا نگرشی علمی ‌تر و محترمانه ‌تر به این موضوع داشته باشیم.

در این نوشتار قصد داریم به ‌طور جامع به این موضوع بپردازیم. از تحلیل علائم و روش ‌های درمان گرفته تا بررسی راهکارهای پیشگیری و نکات کلیدی مرتبط با این اختلال، تمامی جنبه‌ ها را بررسی خواهیم کرد. هدف ما ارائه اطلاعاتی کاربردی برای درک بهتر این چالش و شیوه‌ های مدیریت آن است.

تعریف کم توانی ذهنی

کم توانی ذهنی که به آن عقب ماندگی ذهنی هم می گفتند، در ذهن بیشتر افراد با مفهوم IQ و هوش بهر گره خورده است و اولین چیزی که با شنیدن کلمه عقب ماندگی زندگی به ذهنمان خطور می کند، پایین بودن هوش است. درست است که یکی از ویژگی های افراد کم توان ذهنی پایین بودن هوش آنهاست اما این تمام ماجرا نیست! بهتر است به این نکته توجه کنیم که برای این افراد دیگر عبارت کم توان ذهنی جایگزین اصطلاح عقب ماندگی ذهنی شده است. برای تعریف آسان تر کم توانی ذهنی بهتر است ابتدا خصوصیات مهم این اختلال را بشناسیم. از نظر علمی فرد کم توانی ذهنی دارای دو ویژگی اصلی زیر می باشد:

الف) کارکرد ذهنی یا هوش پایین تر از حد میانگین جامعه

ب)مشکل یا کمبود در رفتارهای سازشی یا مهارت های لازم برای زندگی روزمره

علائم اختلال کم توانی ذهنی

نشانه‌ های متعددی از کم توانی ذهنی در کودکان وجود دارد که ممکن است از دوران نوزادی آشکار شوند یا تا رسیدن کودک به سن مدرسه چندان مشخص نباشند. شدت این کم توانی تأثیر زیادی بر زمان و نوع بروز علائم دارد. برخی از نشانه‌ های رایج شامل موارد زیر هستند:

• تأخیر در غلت زدن، نشستن، خزیدن یا راه رفتن
• تأخیر در تکلم یا دشواری در یادگیری صحبت کردن
• یادگیری کند مهارت‌ های خودیاری مانند استفاده از سرویس بهداشتی، لباس پوشیدن یا غذا خوردن
• ضعف در به خاطر سپردن اطلاعات
• ناتوانی در درک ارتباط میان اعمال و پیامدهای آن
• مشکلات رفتاری نظیر عصبانیت ‌های شدید و ناگهانی
• دشواری در حل مسائل یا انجام تفکر منطقی

در موارد شدید یا عمیق‌تر کم توانی ذهنی، ممکن است کودکان با مشکلات سلامتی دیگری نیز مواجه شوند، از جمله تشنج، اختلالات خلقی مانند اضطراب یا اوتیسم، نقص در مهارت‌ های حرکتی، و مشکلات بینایی یا شنوایی.

شدت سطوح اختلال کم توانی ذهنی

خفیف: در مورد کودکان پیش دبستانی، ممکن است تفاوت های مفهومی اصلا بارز و مشهود نباشند. در مورد کودکان مدرسه ای و بزرگسالان، مشکلاتی در یادگیری مهارت های تحصیلی وجود دارند از جمله خواندن و نوشتن. فرد، در مقایسه با همسالان عادی خود که رشد عادی دارند، در تعاملات اجتماعی پختگی ندارد. در مورد رسیدگی به خود و کارهای شخصی، فرد ممکن است متناسب با سن خود عمل کند.

متوسط: در سراسر طول رشد، مهارت های مفهومی فرد به طور قابل توجهی عقب تر از مهارت های مفهومی همسالان است. فرد در مقایسه با همسالان خود در رفتار اجتماعی و ارتباطی تفاوت های قابل ملاحظه ای نشان می دهد. همچنین می تواند به نیاز های شخصی خود از جمله خوردن، لباس پوشیدن و … برسد.

شدید: محدودیت در کسب مهارت های مفهومی. در کل فرد از زبان کتبی یا از مفاهیم مرتبط با اعداد، کمیت و … درک اندکی دارد. زبان شفاهی، از لحاظ خزانه لغات و دستور زبان بسیار محدود است. فرد برای همه ی فعالیت های زندگی روزمره به ساپورت نیاز دارد. از جمله غذا خوردن، لباس پوشیدن و… فرد به طور تمام وقت به نظارت نیاز دارد.

عمیق: مهارت های مفهومی بیشتر شامل دنیای فیزیکی هستند تا دنیای سمبلیک. او ممکن است به شیوه ای هدفمند از اشیا برای مراقبت از خود، کار و تفریح استفاده کند. فرد از ارتباط سمبلیک در گفتار و ژست های بدنی درک بسیار محدودی دارد. او ممکن است بعضی دستورات یا ژست های بدنی ساده را متوجه شود. در همه جنبه های زندگی روزمره از جمله مراقبت فیزیکی، سلامت و ایمنی، فرد به دیگران وابسته است. (انجمن روانپزشکی آمریکا، 1401، راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی DSM-5-TR، دکتر مهدی گنجی، جلد یک، ساوالان)

علت‌های اصلی کم توانی ذهنی در کودکان

کم توانی ‌های ذهنی در کودکان ممکن است دلایل متعددی داشته باشد که هرکدام به ‌طور جداگانه یا ترکیبی می ‌توانند در ایجاد این مشکل نقش داشته باشند. در ادامه، برخی از مهم ‌ترین عوامل موثر بر بروز این اختلال را بررسی می ‌کنیم:

1. سندرم داون

یکی از شایع‌ ترین علل کم توانی ‌های ذهنی است که به دلیل وجود یک کروموزوم اضافی در بدن رخ می ‌دهد و باعث اختلال در رشد شناختی و جسمانی کودک می ‌شود.

2. سندرم الکل جنینی

مصرف الکل در دوران بارداری می ‌تواند تأثیرات جبران ‌ناپذیری بر مغز و سیستم عصبی جنین بگذارد و منجر به مشکلات ذهنی و رفتاری در کودک شود.

3. سندرم ایکس شکننده

این سندرم که به دلیل یک جهش ژنتیکی در کروموزوم X ایجاد می ‌شود، از دیگر علل رایج کم توانی ‌های ذهنی است و معمولاً با تاخیرهای شناختی و یادگیری همراه است.

4. اختلالات ژنتیکی

وجود ناهنجاری‌ های ژنتیکی یا جهش ‌های غیرطبیعی در ژن‌ ها می‌ تواند رشد ذهنی کودک را تحت تأثیر قرار دهد. این اختلالات ممکن است ارثی یا به‌ صورت خودبه‌ خود ایجاد شوند.

5. نقایص مادرزادی

مشکلاتی مانند کمبود اکسیژن در هنگام تولد، ناهنجاری ‌های مغزی یا آسیب‌ های فیزیکی که در دوران بارداری یا زایمان رخ می ‌دهند، می ‌توانند بر رشد ذهنی کودک اثر بگذارند.

6. عفونت ‌های دوران بارداری

ابتلای مادر به عفونت ‌هایی مانند سرخچه، توکسوپلاسموز یا سیتومگالو ویروس در دوران بارداری می ‌تواند رشد طبیعی مغز جنین را مختل کرده و منجر به کم توانی‌ های ذهنی شود.

شناسایی و درک این عوامل می‌ تواند به والدین و متخصصان کمک کند تا با اقدامات پیشگیرانه و مراقبت ‌های مناسب، از بروز بسیاری از این مشکلات جلوگیری کنند یا تأثیرات آن را کاهش دهند.

درمان اختلال کم توانی ذهنی

کم توانی ذهنی یک شرایط دائمی است که فرد را در تمام طول زندگی همراهی می ‌کند. با این حال، اقدامات به‌ موقع و مستمر می ‌توانند توانایی ‌ها و مهارت‌ های فرد را تقویت کرده و به او امکان پیشرفت و سازگاری بیشتر در زندگی را بدهند. عوامل ژنتیکی یا بیماری ‌های مرتبط معمولاً چالش‌ های این افراد را پیچیده‌ تر می ‌سازند.

پس از شناسایی این شرایط، تمرکز اصلی بر شناسایی توانایی ‌ها، نیازها، و پشتیبانی ‌های مورد نیاز برای بهبود عملکرد فرد در محیط‌ های مختلف مانند خانه، مدرسه، محل کار و جامعه قرار می ‌گیرد.

ارائه خدمات ویژه به افراد دارای کم توانی ذهنی و خانواده ‌هایشان می‌ تواند بستر مناسبی برای حضور مؤثر و سازنده آن ‌ها در جامعه فراهم کند. برخی از این خدمات و حمایت‌ ها عبارتند از:

برنامه ‌های مداخله اولیه برای نوزادان و کودکان خردسال

آموزش‌ های ویژه برای کودکان با نیازهای خاص

حمایت ‌های خانوادگی، مانند گروه ‌های پشتیبانی برای والدین

خدمات مرتبط با انتقال از کودکی به بزرگسالی

آموزش و برنامه ‌ریزی شغلی

فعالیت ‌های روزانه مخصوص بزرگسالان

ارائه راهکارهایی برای اسکان مناسب

مدیریت و پیگیری نیازهای فردی

این خدمات به افراد کمک می ‌کند تا زندگی پربارتری را تجربه کرده و در جامعه نقش فعال‌ تری ایفا کنند.

جمع بندی

کم ‌توانی ذهنی یک اختلال رشدی پیچیده است که بر عملکردهای شناختی، اجتماعی و مهارت‌ های عملی فرد تأثیر می ‌گذارد. این اختلال ممکن است به دلیل عوامل ژنتیکی، عوارض دوران بارداری یا مسائل محیطی بروز کند و بر کیفیت زندگی فرد و خانواده او اثر بگذارد. اگرچه این وضعیت مادام ‌العمر است، مداخلات زودهنگام، آموزش ‌های تخصصی و پشتیبانی ‌های مناسب می‌ توانند به بهبود توانایی ‌ها و افزایش استقلال فرد کمک کنند.

کلینیک پیروزی، با بهره ‌گیری از تیمی متخصص و رویکردی جامع، در زمینه ارزیابی، تشخیص و ارائه برنامه ‌های درمانی و توانبخشی برای افراد دارای کم‌ توانی ذهنی تخصص دارد.کلینیک تخصصی پیروزی خدماتی مانند مشاوره روان‌ شناختی، آموزش ‌های ویژه، برنامه ‌ریزی شغلی و حمایت از خانواده ‌ها را ارائه می ‌دهد و هدف آن ارتقای کیفیت زندگی این افراد و فراهم کردن فرصت ‌های بیشتر برای حضور مؤثر در جامعه است.