اختلال پارانوئید: تفاوت آن با شکاکی معمولی و اسکیزوفرنی چیست؟

ذهنی در حصار شک: نگاهی روان‌شناسانه به اختلال پارانویید

اختلال پارانویید یا بدگمانی مزمن، یکی از انواع اختلالات شخصیت است که در آن فرد به‌طور پیوسته به اطرافیان خود بی‌اعتماد است؛ نسبت به نیت‌ها و رفتارهای دیگران نگاهی منفی و تهدیدآمیز دارد. کسانی که دچار این اختلال هستند، اغلب حتی در موقعیت‌های بی‌ضرر نیز احساس خطر می‌کنند و دیگران را به‌طور ناآگاهانه دشمن خود می‌پندارند.

چنین دیدگاهی ممکن است روابط فرد را با خانواده، دوستان و همکاران به‌شدت تحت تأثیر قرار دهد؛ او را به سوی انزوا، اضطراب دائمی و افت کیفیت زندگی سوق دهد. در این شرایط، مراجعهٔ زودهنگام به متخصص روان‌پزشک می‌تواند گام مؤثری در بهبود وضعیت روانی و بازگرداندن آرامش به زندگی فرد باشد.

اختلال پارانویید از نگاه روان‌شناسی یعنی چه؟

در دنیای روان‌شناسی، پارانوئید نوعی اختلال شخصیتی است که در آن فرد به‌شدت نسبت به اطرافیان بی‌اعتماد است و دائماً احساس خطر و تهدید از سوی دیگران دارد. این بی‌اعتمادی، پایه‌ای منطقی ندارد؛ اما به‌قدری قوی است که فرد تصور می‌کند دیگران قصد دارند به او صدمه بزنند، او را تحقیر کنند یا به‌نحوی آزارش دهند. نکتهٔ قابل‌توجه اینجاست که افرادی که با اختلال پچارانوئید زندگی می‌کنند، معمولاً رفتار خود را طبیعی و حتی دفاعی می‌دانند و به‌ندرت متوجه می‌شوند که طرز فکرشان می‌تواند باعث ایجاد مشکل در روابطشان شود.

ویژگی‌های رفتاری و نشانه‌های بیرونی شخصیت پارانوئید

افراد مبتلا به اختلال شخصیت پارانویید معمولاً دنیا را جای خطرناکی می‌بینند؛ جایی که دیگران همیشه در کمین آسیب زدن یا فریب دادن آن‌ها هستند. بدون اینکه مدرکی در دست داشته باشند، به اطرافیان خود  (حتی دوستان نزدیک) بدبین‌اند و ذهن‌شان مدام درگیر شک و سوءظن است.

رفتار دیگران را به‌شکلی منفی و تهدیدآمیز تعبیر می‌کنند. اگر کسی ناخواسته رفتاری معمولی انجام دهد، آن را توهین‌آمیز یا خصمانه تلقی می‌کنند. بخشیدن برای آن‌ها کار ساده‌ای نیست؛ خاطرات تلخ را نگه می‌دارند و نسبت به خطاهای گذشتهٔ دیگران کینه به دل می‌گیرند.

این افراد پارانویید به‌راحتی خشمگین می‌شوند و واکنش‌های تندی از خود نشان می‌دهند. به‌ویژه زمانی که احساس کنند مورد بی‌احترامی قرار گرفته‌اند، حتی اگر چنین چیزی واقعاً رخ نداده باشد. یکی از باورهای نگران‌کننده‌شان، تردید نسبت به وفاداری شریک زندگی یا همسر است که بدون دلیل، آن را زیر سؤال می‌برند.

افزون بر این، ممکن است افراد مبتلا به اختلال پارانویید دچار مشکلات روانی دیگری مانند افسردگی، ترس از فضاهای باز، اختلال وسواس فکری-عملی یا حتی سوءمصرف مواد مخدر و الکل نیز باشند. اگر هم‌زمان با این اختلال، بیماری‌هایی مثل اسکیزوفرنی یا اختلال دوقطبی هم وجود داشته باشد، تشخیص دقیق شخصیت پارانوئید بسیار پیچیده‌تر خواهد شد.

این اختلال معمولاً در دوران بزرگسالی نمایان می‌شود؛ چون در کودکی و نوجوانی، ذهن و رفتار انسان هنوز در حال تغییر و رشد است. آمار نشان می‌دهد که مردان بیشتر از زنان درگیر این اختلال می‌شوند. علائم در میانسالی (به‌ویژه بین 40 تا 50 سالگی) به اوج می‌رسند، اما در سنین بالا معمولاً از شدت آن‌ها کاسته می‌شود.

نشانه‌ها و روند تشخیص اختلال شخصیت پارانویید

افراد پارانویید معمولاً در مراجعه به روان‌پزشک، حالتی خشک، جدی و بی‌احساس دارند. به اجبار بودنِ جلسه را ناخوشایند می‌دانند و اغلب حالت دفاعی دارند. آن‌ها محیط را زیر نظر می‌گیرند و نشانه‌هایی از تنش عضلانی، سختی در ریلکس شدن و بی‌اعتمادی کامل نسبت به درمانگر دارند. هرچند حرف‌هایشان از منطق خالی نیست، اما پایهٔ آن‌ها ممکن است بر فرضیاتی نادرست بنا شده باشد.

عوامل خطر و عوامل پیش‌آگهی

عوامل محیطی

• قرار گرفتن در معرض استرسورهای اجتماعی مثل نابرابری اجتماعی-اقتصادی، حاشیه‌نشینی و نژادپرستی با کاهش اعتماد، رابطهٔ همبستگی مثبت دارد؛ البته کاهش اعتماد در بعضی موارد یک رفتار سازگارانه است. ترکیب استرس اجتماعی و بدرفتاری در کودکی، در بالا بودنِ شیوع سمپتوم‌های پارانوئید در گروه‌های اجتماعی که با تبعیض نژادی مواجه هستند نقش دارد. هم مطالعات طولی و هم مطالعات مقطعی تأیید می‌کنند که ترومای کودکی یک ریسک‌فاکتور برای اختلال شخصیت پارانوئید است.

عوامل ژنتیک و فیزیولوژیک

• شواهدی دال بر افزایش شیوع اختلال شخصیت پارانوئید در خویشاوندان افراد مبتلا به اسکیزوفرنی وجود دارد. همچنین بعضی شواهد نشان می‌دهند که یک رابطهٔ خانوادگی مشخص‌تری بین اختلال دلبستگی از نوع تعقیب و گریز و اختلال شخصیت پارانویید وجود دارد.

(انجمن روان‌شناسی آمریکا، راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی DSM-5-TR، دکتر مهدی گنجی، تهران، ساوالان)

تمایز اختلال پارانویید با اختلالات مشابه

تشخیص اختلال پارانویید از اختلال هذیانی با نبودِ باورهای هذیانی تثبیت‌شده ممکن می‌شود. همچنین برخلاف اسکیزوفرنی، در اختلال پارانویید خبری از توهم یا اختلالات شدید فکری نیست. برخلاف بیماران مرزی، این افراد وارد روابط آشفته و پرتنش نمی‌شوند و گذشتهٔ مجرمانه‌ای هم مانند اختلال ضداجتماعی ندارند. از نظر رفتاری شاید به افراد اسکیزوئید شبیه باشند، اما آن‌ها دید بدبینانه‌ای نسبت به دیگران ندارند.

برای آشنایی بیشتر با اختلال اسکیزوئید مقاله اختلال شخصیت اسکیزوئید را مطالعه فرمایید.

علل بروز اختلال پارانوئید چیست؟

هم وراثت و هم محیط در ایجاد اختلال پارانوئید، نقش دارند. کسانی که در فضاهای پراسترس یا موقعیت‌های پرتنش کار یا زندگی می‌کنند (مانند مهاجران، نظامیان، کارآگاهان، سیاستمداران یا آموزگاران)، بیشتر از دیگران در معرض چنین اختلالی قرار می‌گیرند. البته زمینه‌های ژنتیکی هم می‌تواند زمینه‌ساز باشد و استرس فقط نقش محرک را ایفا کند.

راهکارهای درمانی برای اختلال شخصیت پارانوئید

اختلال شخصیت پارانوئید، مشابه بسیاری از دیگر اختلالات شخصیت، به‌سادگی به درمان پاسخ نمی‌دهد. دلیل اصلی این موضوع آن است که ساختارهای شخصیتی در انسان‌ها بسیار ریشه‌دار و پایدار هستند. بیشتر افرادی که با اختلال پارانویید درگیرند، اغلب خود را دچار مشکل نمی‌دانند یا نسبت به آن آگاهی کافی ندارند.

با این حال، در سال‌های اخیر پیشرفت‌های قابل‌توجهی در زمینهٔ حمایت و درمان این افراد صورت گرفته است. تمرکز اصلی این تلاش‌ها بر رویکردهای گوناگون روان‌درمانی بوده که به‌طور خاص برای اختلالات شخصیت طراحی شده‌اند.

رویکردهایی مانند روان‌درمانی پویشی و روانکاوی، درمان شناختی-رفتاری و همچنین شیوهٔ نوین طرحواره‌درمانی از جمله شیوه‌هایی هستند که تاکنون در کمک به این گروه از بیماران مورد استفاده قرار گرفته‌اند.

در کشور ما، اجرای این درمان‌ها بیشتر بر عهدهٔ روان‌شناسان بالینی است، هرچند گاهی روان‌پزشکان نیز با تجویز دارو به کاهش برخی علائم آزاردهندهٔ این اختلال کمک می‌کنند. روانشناسان ما در کلینیک پیروزی با روش‌های به روز و نوین مانند طرحواره درمانی به شما در بهبود فرایند درمان کمک می‌کنند.

جمع‌بندی

افراد مبتلا به اختلال شخصیت پارانویید به‌طور معمول در روابط اجتماعی، شغلی و خانوادگی دچار تنش و سوءتفاهم‌های مداوم می‌شوند. بدبینی‌های مفرط و تفسیر منفی از نیت دیگران، زندگی روزمرهٔ آن‌ها را مختل می‌کند و در نبودِ مداخلهٔ تخصصی، این شرایط می‌تواند مزمن‌تر شود.

برای درمان مؤثر این اختلال، ارزیابی و پیگیری حرفه‌ای کاملاً ضروری است. کلینیک روانشناسی پیروزی با در اختیار داشتن تیمی از روان‌شناسان و روان‌پزشکان باتجربه، فضای امن و علمی مناسبی را برای ارزیابی، تشخیص و درمان این اختلال فراهم کرده است. در این مرکز، با بهره‌گیری از رویکردهای نوین درمانی و حمایت مداوم، مسیر بهبود برای مراجعان هموارتر می‌شود.