طرحواره را می توان به عنوان یک قالب و چارچوب یا مفهوم شناختی تعریف کرد که برای افزایش سازماندهی و تفسیر اطلاعات کمک کننده است و از این نظر مفید می باشد که به ما کمک می کند تا بتوانیم با سرعت بیشتری اطلاعات زیادی را در محیط زندگی مان تفسیر کنیم.

این نوع چارچوب ذهنی باعث حذف اطلاعات اضافه شده و تمرکز اصلی ما را در اطلاعاتی که از قبل مهم می دانستیم، نگه می دارد.
به نوعی می توان گفت طرحواره ها باعث می شوند، ما بر اساس یک سری کلیشه های مشخص رفتار کنیم و واکنش نشان دهیم و اطلاعات جدیدی را که از محیط پیرامون دریافت می کنیم، بر اساس آنها طبقه بندی کنیم.

ریشه های ایجاد طرحواره های شخصیتی

• نحوه برخورد پدر و مادر با نیازهای هیجانی کودک
• خلق و خوی کودک

حوزه های طرحواره های ناسازگار اولیه

یانگ و همکارانش 18 طرحواره ناسازگار اولیه را در 5 حوزه شناسایی کرده اند که در این قسمت به طور خلاصه به آنها اشاره می شود:

حوزه بریدگی و طرد:

این انتظار می رود که نیازهای فرد به امنیت، سلامت، ثبات، حمایت، همدلی، پذیرش و احترام به شیوه ای با ثبات ارضا نخواهد شد.

طرحواره های ناسازگار اولیه مرتبط با این حوزه عبارتند از: رها شدگی/ بی ثباتی، بی اعتمادی/ بد رفتاری، محرومیت هیجانی، نقص/ شرم و انزوای اجتماعی/ بیگانگی.

حوزه خودگردانی و عملکرد مختل:

فرد اعتقاد راسخ دارد که نمی تواند به طور مستقل به وظیفه خود عمل کند یا در هر حال، نمی تواند موفق ظاهر شود و همین امر منجر به احساس نابسندگی در وی می شود.

طرحواره های ناسازگار اولیه مرتبط با این حوزه عبارتند از: وابستگی/ بی کفایتی، آسیب پذیری نسبت به ضرر، گرفتاری و شکست.

حوزه محدودیت های مختل:

این حوزه در اصل، به توصیف افرادی می پردازد که در تعیین مرزهای درونی، عملکرد مسئولانه یا فعالیت منسجم برای دستیابی به اهداف دراز مدت، ضعف و ناتوانی نشان می دهند.

طرحواره های ناسازگار اولیه مرتبط با این حوزه عبارتند از: استحقاق/ بزرگ منشی، خویشتن داری و خود انضباطی ناکافی.

حوزه دیگر جهت مندی:

این حوزه حاکی از تاکید افراطی بر روی ارضا نیازهای دیگران به جای نیازهای خود فرد است.

طرحواره های ناسازگار اولیه مرتبط با این حوزه عبارتند از: اطاعت، پذیرش جویی/ جلب توجه و ایثار.

حوزه گوش به زنگی بیش از حد و بازداری:

این حوزه حاکی از تاکید افراطی بر بازداری یا واپس زنی احساسات، تکانه ها و انتخاب های خودانگیخته فرد یا برآورده ساختن قواعد و انتظارات درونی و انعطاف ناپذیر درباره ی عملکرد و رفتار اخلاقی است.

طرحواره های ناسازگار اولیه مرتبط با این حوزه، عبارتند از: بازداری هیجانی، تنبیه، منفی گرایی/ بدبینی و معیارهای سرسختانه.

(بامبر، مارتین آر، طرحواره درمانی برای استرس شغلی، دکتر حسن حمید پور و حسین زیرک، چاپ سوم، ارجمند)

هرچه طرحواره شدید تر باشد، شمار بیشتری از موقعیت ها می توانند آن را فعال کنند.
به عنوان مثال اگر فردی در دوران کودکی، به شدت و به طور پیوسته از سوی پدر و مادر خود مورد انتقاد قرار گرفته باشد، تقریبا در برخورد با هر کسی احتمال دارد طرحواره نقص در او برانگیخته شود.

۸ مشخصه عمومی و رایج از طرحواره های ناسازگار اولیه

مطلق گرایی:

مجموعه ای از باورها، افکار و قضاوت های تثبیت شده که به صورت مطلق و ارزیابی نشده در مورد خود یا دیگران از دوران کودکی یا نوجوانی در ما شکل گرفته اند.

تکرار شونده:

از طریق قضاوت های سوگیرانه و نیز رفتارهای مقابله ای ناسازگارانه که در برابر آنها داریم، مثل اجتناب، جبران افراطی و تسلیم شدن، خود را تداوم می بخشند و به بقای خود کمک می کنند.

پیش بینی پذیری:

اتفاقات را بر اساس آنها پیش بینی یا در واقع پیشگویی خود تحقق بخش، می کنیم و با ترفند طرحواره ها فکر میکنیم توان پیش بینی اتفاقات و کنترل شرایط را داریم.

مقاوم در برابر ایجاد تغییر:

شامل خاطرات، برخی هیجانات و احساساتی است که عمیقا در بخش ناهشیار ذهن ما از کودکی قرار گرفته اند و به سختی تغییر می کنند.

تولید افکار غیر منطقی و خطاهای شناختی:

افکار غیرمنطقی مانند تعمیم دهی، مبالغه افراطی، مطلق نگری و …

حساسیت افراطی به اتفاقات و استرس ها:

تهدید های زندگی را به صورت مداوم، پایش و حتی هیجانات منفی خود را در زمان تهدید ها، پیش بینی می کنیم. تله ها نیز موقع تنش ها که ما از آنها به عنوان تهدید، تعبیر می کنیم، فعال می شوند.

آشنایی و عادت:

از کودکی چون با آنها بزرگ شدیم، بر اساس آنها تجربیات زندگی را قضاوت کردیم و خود را به این شکل سازگار کرده ایم که در نهایت به آنها عادت کرده ایم و به آنها وابسته شده ایم پس برای ما تجربه آشنایی هستند.
نوعی آشنای قدیمی است که ممکن است به ما رنج دهد ولی ما با آن راحت تریم!

فعال ساز هیجانات شدید:

شامل هیجاناتی مانند ترس، اضطراب، خجالت، احساس گناه، ناامیدی، بی قراری و … می شود.

پیام طرحواره ها

• رها شدگی/ بی ثباتی: ازت خواهش میکنم من را تنها نگذار.
• وابستگی/ بی کفایتی: من به تنهایی نمی توانم از پس مشکلاتم بر بیایم.
• انزوای اجتماعی/ بیگانگی: من در میان جمع پذیرفته نمی شوم.
• محرومیت هیجانی: هیچکس قادر به درک من نیست.
• نقص/ شرم: من انسان بی ارزشی هستم.
• ایثار: دیگران از من مهم تر هستند.
• گرفتاری: من بدون حمایت والدینم نمی توانم کاری انجام دهم.
• تنبیه: من نباید از زندگی خود لذت ببرم!
• بی اعتمادی/ بد رفتاری: من به هیچکس نمی توانم اعتماد کنم.
• بازداری هیجانی: من به هیچ وجه نباید احساساتم را بیان کنم.
• معیارهای سرسختانه: من هیچ وقت از هیچ چیزی راضی نیستم.
• آسیب پذیری نسبت به ضرر: همیشه حادثه در کمین است.
• پذیرش جویی/ جلب توجه: من زمانی با ارزشم که دیگران تاییدم کنند.
• خویشتن داری و خود انضباطی ناکافی: من از زندگی ام ناراضی هستم.
• استحقاق/ بزرگ منشی: من باید به تمام خواسته هایم دست پیدا کنم.
• شکست: احساس میکنم در زندگی ام شکست خورده ام.
• اطاعت: مجبورم همیشه از خواسته های دیگران تبعیت کنم.
• منفی گرایی/ بدبینی: همیشه اتفاق های بد زندگی برای من می افتند.

جذابیت طرحواره ای

اغلب ما انسان ها افراد را بر مبنای طرحواره های خود انتخاب میکنیم، طرحواره ها و مسیر های عصبی، شریک را برای فرد جذاب و گیرا می کنند.

طرحواره ها در ادارک، ارزیابی و واکنش های ما خطا و سوگیری ایجاد می کنند، وقتی شریکی انتخاب می کنیم که به افراد مهم زندگی ما شباهت دارد، به ما یک احساس آشنا می دهد که تصور میکنیم برای مثال این بازی را بلد هستیم.

در واقع ما در اکثر اوقات ترجیح می دهیم کسی را انتخاب کنیم که از قبل او را می شناسیم و فکر می کنیم از پس مسائلش بر می آییم، بهتر است بگوییم در دردهای آشنا، امنیت کاذبی نهفته است. یعنی یک موضوع با وجود دردناک بودنش، اگر آشنا باشد برای ما امن است، البته امنیت کاذب و دروغین!!

نتیجه گیری

ما سعی کردیم در این مقاله شما را با طرحواره و انواع آن آشنا کنیم. هر کدام از طرحواره ها باعث می شوند باورها و رفتارهای مخصوص به آن را داشته باشیم.
طرحواره های ناسازگار معمولا باعث بروز مشکلات متعدد در زندگی می شوند. نکته حائز اهمیت این است که شدت طرحواره ها خیلی پر اهمیت تر از تعداد آنهاست.
برای مثال ممکن است شخصی درگیر 10 طرحواره به صورت خفیف باشد که زندگی عادی داشته باشد، در مقابل فردی فقط دچار 2 طرحواره به صورت شدید بوده که عملکردش در زندگی کاملا دچار اختلال شده باشد.

اگر احساس می کنید، گرفتار یکی از این تله ها شده اید، پیشنهاد می کنیم، از مشاوره روانشناسان متخصص مرکز پیروزی بهره مند شوید تا در مسیر بهبود قدم برداشته و موفق به رهایی از طرحواره خود شوید.