تأثیر طرحواره طرد اجتماعی بر روابط عاطفی و دوستی‌ها

وقتی احساس تعلق نداریم: نگاهی عمیق به طرحواره طرد اجتماعی

آیا تا به حال احساس کرده‌اید که در جمع دیگران جایی ندارید و نوعی بیگانگی شما را از اطرافیانتان جدا کرده است؟ آیا بیشتر بر روی تفاوت‌هایتان با دیگران تمرکز می‌کنید و به شباهت‌ها کمتر توجه نشان می‌دهید؟ ممکن است ذهن شما بیش از حد درگیر کمبودهای فردی یا خانوادگی شده باشد و همین موضوع باعث ایجاد نگرش‌های منفی شده باشد.

این وضعیت می‌تواند نشانه‌ای از طرحواره طرد اجتماعی یا «تلهٔ بیگانگی و انزوای اجتماعی» باشد. طرحواره طرد اجتماعی معمولاً در افرادی دیده می‌شود که در شرایطی خاص و متفاوت رشد کرده‌اند؛ مانند کسانی که از نظر ظاهری بسیار متمایز بوده‌اند، در خانواده‌هایی مشهور یا خاص بزرگ شده‌اند، بهرهٔ هوشی بالایی داشته‌اند یا با بیماری‌های مزمن روبه‌رو بوده‌اند.

طرحواره چیست؟

طرحواره، در واقع نقشه‌ای ذهنی است که از دوران کودکی و در تعامل با والدین یا مراقبین اصلی شکل می‌گیرد. این الگوهای بنیادین، باورها و احساساتی هستند که در ذهن فرد نهادینه می‌شوند و نحوهٔ برداشت او از خود، دیگران و دنیای اطراف را هدایت می‌کنند. طرحواره‌ها پایه و اساس تفکر، رفتار و روابط ما را تشکیل می‌دههند.

اگر این الگوها به‌درستی شکل نگیرند یا بر پایهٔ تجربه‌های منفی اولیه بنا شده باشند، ممکن است فرد در بزرگسالی با مشکلات روان‌شناختی، هیجانی یا بین‌فردی مواجه شود و نتواند به شیوه‌ای سالم با چالش‌های زندگی کنار بیاید.

طرحواره طرد اجتماعی چیست؟

طرحواره طرد اجتماعی یا احساس بی‌جایگاهی، نوعی الگوی فکری است که فرد را به این باور می‌رساند که با دیگران تفاوت بنیادینی دارد و به همین دلیل، هرگز مورد پذیرش یا علاقهٔ اطرافیان قرار نخواهد گرفت. گاهی این ذهنیت به‌صورت تمرکز روی تفاوت‌های ظاهری یا ویژگی‌های رفتاری بروز پیدا می‌کند.

افرادی که درگیر طرحواره طرد اجتماعی هستند، معمولاً هنگام ارتباط با دیگران، احساس ناامنی و طردشدگی دارند. این ذهنیت باعث می‌شود که فرد به‌مرور خود را کنار بکشد، تصور کند که دیگران او را نمی‌پذیرند و نهایتاً دچار حس انزوا و تنهایی شود. طرحواره طرد اجتماعی اگر به‌موقع شناسایی و اصلاح نشود، می‌تواند بر کیفیت زندگی اجتماعی فرد تأثیر منفی بگذارد.

برای بسیاری از افراد، متفاوت بودن با دیگران ممکن است رنج‌آور و ناراحت‌کننده باشد. گرچه ممکن است برخی از این تفاوت‌ها، از نگاه دیگران جذاب یا تحسین‌برانگیز به نظر برسد، اما ذهن خود فرد ممکن است آن را عاملی برای طرد اجتماعی تعبیر کند. در نتیجه، فرد به‌جای تمرکز بر نقاط مشترک با اطرافیان، احساس دوری و بیگانگی را در خود تقویت می‌کند.

اگر می‌خواهیم از این چرخهٔ آسیب‌زا رهایی یابیم، باید یاد بگیریم که تفاوت‌ها به‌خودی‌خود تهدید نیستند. انسان‌ها با پیش‌زمینه‌ها و ویژگی‌های گوناگون، می‌توانند در کنار یکدیگر زندگی معنادار و پویایی داشته باشند، به‌شرط آنکه باورهای محدودکننده و ذهنیت‌های نادرست خود را به چالش بکشیم.

افرادی که درگیر طرحواره طرد اجتماعی هستند، معمولاً گذشته‌ای از طردشدگی یا احساس بی‌پناهی را تجربه کرده‌اند. آن‌ها اغلب فکر می‌کنند هرگز در جمع دیگران جا نمی‌افتند. در حالی که اگر با نگاهی تازه به تفاوت‌های فردی بنگریم، متوجه می‌شویم که این تفاوت‌ها نه‌تنها تهدید نیستند، بلکه می‌توانند مکمل یکدیگر باشند و به روابط انسانی عمق و تنوع ببخشند.

نشانه‌های رفتاری افرادی که درگیر طرحواره طرد اجتماعی هستند

اشخاصی که با طرحواره طرد اجتماعی دست‌وپنجه نرم می‌کنند، اغلب تمایل دارند اختلافات خود با دیگران را پررنگ کنند و هم‌زمان، شباهت‌ها را نادیده بگیرند یا کم‌اهمیت جلوه دهند. برخلاف کسانی که با خودشیفتگی به تفاوت‌های خود افتخار می‌کنند، این افراد معمولاً با احساس ضعف، کم‌ارزشی و ترس از قضاوت منفی مواجه هستند. آن‌ها تصور می‌کنند همین تفاوت‌ها دلیل طرد شدنشان از سوی دیگران خواهد بود.

• در محیط‌های تحصیلی یا کاری، تمایل دارند بی‌سروصدا عمل کنند. به جای تلاش برای دیده‌شدن یا پیشرفت، ترجیح می‌دهند به دور از توجه، کار خود را انجام دهند. اغلب از جلب توجه می‌گریزند و خود را در سایه نگه می‌دارند.
• در جمع‌های اجتماعی احساس آرامش ندارند؛ صحبت‌کردن برایشان با فشار روانی همراه است و قبل از گفتن هر جمله، دچار تردید و درگیری ذهنی می‌شوند. احساس ناتوانی در برقراری ارتباط و ترس از قضاوت، باعث می‌شود کمتر وارد گفتگو شوند.
• تمایل چندانی به برقراری روابط دوستانهٔ گسترده ندارند و به معاشرت‌های خانوادگی یا محیط‌های محدود و آشنا اکتفا می‌کنند. آن‌ها به‌ندرت با افراد جدید ارتباط برقرار می‌کنند و از روابط تازه، احساس ناامنی دارند.
• بی‌میلی به اشتراک‌گذاری اطلاعات شخصی یا خانوادگی یکی دیگر از ویژگی‌های بارز آن‌هاست. حتی اطرافیان نزدیکشان اطلاعات محدودی دربارهٔ زندگی آن‌ها دارند، زیرا این افراد عمدتاً نسبت به زندگی شخصی خود رویکردی محافظه‌کارانه و پنهان‌کارانه دارند. آن‌ها حتی تفاوت‌های جزئی، مانند ویژگی‌های فرهنگی یا قومی خانواده‌شان را ضعف تلقی کرده و از دیگران پنهان می‌کنند.
• از موقعیت‌هایی که نیازمند معرفی خود یا حضور در گروه‌های جدید باشد، دوری می‌کنند. در صورت اجبار به حضور در چنین موقعیت‌هایی، اغلب دچار اضطراب شدید می‌شوند و حتی‌الامکان سعی می‌کنند از آن‌ها اجتناب کنند.
• در برخی موارد نیز، برخلاف الگوی کلی، ممکن است رفتاری متضاد بروز دهند و با روش‌های اغراق‌آمیز تلاش کنند شبیه دیگران به نظر برسند؛ گویی قصد دارند با حذف تفاوت‌ها، احساس پذیرفته‌شدن را برای خود فراهم کنند.

پیامدهای طرحواره طرد اجتماعی در زندگی فردی

افرادی که درگیر طرحواره طرد اجتماعی هستند، اغلب نسبت به موقعیت‌های اجتماعی واکنش‌های منفی شدیدی نشان می‌دهند. آن‌ها به‌طور ناخودآگاه از حضور در جمع فاصله می‌گیرند و هنگام تعامل با دیگران دچار تنش، اضطراب و احساس ناتوانی می‌شوند. این افراد غالباً خود را جدا از بدنهٔ اجتماع می‌بینند و باور دارند که جایی در میان گروه‌های انسانی ندارند.

احساس غالب در این افراد، «متفاوت بودن» است؛ تفاوتی که نه‌تنها به‌عنوان یک ویژگی عادی پذیرفته نمی‌شود، بلکه به‌شکل اغراق‌شده‌ای در ذهن آن‌ها بزرگ شده و به‌عنوان دلیل اصلی طردشدن از اجتماع تلقی می‌گردد. نتیجهٔ این طرز فکر، گرایش به انزوا و دوری از مشارکت‌های اجتماعی است. آن‌ها اغلب خود را جزئی از هیچ گروه یا هویت جمعی نمی‌دانند و همین باور، فاصله‌ای عمیق بین آن‌ها و محیط اجتماعی ایجاد می‌کند.

طرحواره طرد اجتماعی معمولاً در افرادی مشاهده می‌شود که شرایط زندگی یا ویژگی‌های فردی خاصی داشته‌اند. از جمله: افرادی با ضریب هوشی بالا، کسانی که از نظر ظاهری بسیار متمایزند، اعضای خانواده‌های مشهور یا دارای سابقهٔ منفی، افرادی که در اقلیت‌های فرهنگی، مذهبی یا جنسی قرار دارند، کسانی که در رفاه یا فقر شدید زندگی کرده‌اند یا افرادی که با بیماری‌های جسمی یا آسیب‌های روانی جدی روبه‌رو بوده‌اند.

در تمامی این موارد، تفاوت فرد با هنجارهای غالب اجتماعی ممکن است به فعال شدن طرحواره طرد اجتماعی منجر شود و احساس تعلق را به‌شدت کاهش دهد.

ریشه شکل‌گیری طرحواره طرد اجتماعی

۱. در سال‌های ابتدایی زندگی، ممکن است ویژگی‌های فیزیکی خاصی مانند ظاهر متفاوت، قامت غیرمعمول یا مشکلاتی مثل لکنت زبان، باعث شده باشد که احساس ضعف و کم‌ارزشی در شما شکل بگیرد. مواجههٔ مکرر با تمسخر یا طرد از سوی همسالان، زمینه‌ساز شکل‌گیری این احساس انزوای درونی شده است.

۲. اگر فضای خانوادگی شما به‌طور چشم‌گیری با عرف جامعه یا فرهنگ رایج تفاوت داشته، این تمایز ممکن است در ذهن کودکانه‌تان به‌عنوان دلیلی برای نپذیرفته‌شدن در جامعه رمزگذاری شده باشد.

۳. گاهی این حس بیگانگی نه‌تنها با دیگر کودکان، بلکه حتی در میان اعضای خانواده نیز تجربه می‌شود. تفاوت در علایق، سبک رفتاری یا تفکر ممکن است شما را همیشه «متفاوت» و «غریبه» جلوه داده باشد.

۴. اگر کودکی فرمان‌بر، مطیع و تابع بودید که برای جلب رضایت بزرگ‌ترها از خواسته‌های خود می‌گذشت، ممکن است در بزرگسالی این باور در شما نهادینه شده باشد که حضور و نظر شما در جمع‌ها اهمیتی ندارد. همین نگاه باعث کاهش اعتمادبه‌نفس اجتماعی و کناره‌گیری از تعاملات جمعی می‌شود.

راهکار مواجهه با طرحواره طرد اجتماعی

از آن‌جا که ریشهٔ بسیاری از طرحواره‌های ناسازگار، باورهای غیرمنطقی دربارهٔ خود و دیگران است، یکی از گام‌های مؤثر در تغییر این الگوها، جایگزین‌سازی باورهایی واقع‌بینانه‌تر و معقول‌تر می‌باشد. توصیه می‌شود که افراد این باورهای تازه را به‌صورت روزانه مرور کرده و ذهن خود را بر آن‌ها متمرکز نمایند. سه باور کلیدی که می‌توان در این زمینه مورد توجه قرار داد عبارتند از:

۱. تفاوت میان انسان‌ها امری طبیعی و گریزناپذیر است.

۲. واکنش افراد نسبت به تفاوت‌ها یکسان نیست و بسیاری از آن‌ها، تفاوت را دلیلی برای طرد نمی‌دانند.

۳. برای ایجاد روابط مؤثر با دیگران، ضرورتی ندارد کاملاً مشابه آن‌ها باشیم.

از دیگر تکنیک‌های کاربردی در مواجهه با طرحواره طرد اجتماعی، ثبت دقیق موقعیت‌هایی است که موجب فعال‌سازی احساس طردشدگی یا انزوا می‌شوند. لازم است این موقعیت‌ها با جزئیات روشن یادداشت شوند و افکاری که در آن لحظه شکل گرفته‌اند مورد توجه قرار گیرند.

در گام بعدی، پیشنهاد می‌شود هر فکر منفی به‌طور جداگانه مورد تحلیل قرار گیرد؛ به این صورت که شواهد تأییدکننده و ردکنندهٔ آن، بدون پیش‌داوری، در دو ستون مجزا نوشته شوند. در نهایت فرد با توجه به واقعیت‌های موجود، در خصوص اعتبار آن فکر تصمیم‌گیری خواهد کرد.

دو نکتهٔ کلیدی در این فرآیند وجود دارد: اول آن‌که شواهد باید مستند، واقعی و قابل مشاهده باشند و نه حاصل برداشت‌ها یا ذهنیات فردی؛ دوم آن‌که مشورت با دیگران می‌تواند در ارزیابی دقیق‌تر افکار یاری‌رسان باشد.

چنانچه بررسی‌ها نشان دهند برخی افکار با واقعیت هم‌خوانی دارند، لازم است فرد آن‌ها را به‌عنوان مسئله‌ای واقعی بپذیرد و از روش‌های حل مسئله و مهارت‌آموزی برای مدیریت آن بهره گیرد.

در مواردی، این تکنیک‌ها به بهبود شرایط منجر می‌شوند؛ اما گاهی نیز ممکن است با واقعیت‌هایی روبه‌رو شویم که قابل تغییر نیستند. در چنین شرایطی، لازم است به شیوه‌های پذیرش و سازگاری متوسل شویم.

خلاصه

در این نوشتار به بررسی مفهوم طرحواره طرد اجتماعی و راهکارهای مقابله با آن پرداختیم. انزوای اجتماعی تنها به تعداد کم ارتباطات محدود نمی‌شود، بلکه کیفیت این روابط و میزان احساس تعلق و حمایت نیز نقش تعیین‌کننده‌ای دارد. در واقع، آنچه اهمیت دارد نه صرفاً حضور دیگران، بلکه نوع تعامل، درک متقابل و پشتیبانی عاطفی‌ای است که در این ارتباطات تجربه می‌شود.

شما تا به حال احساس کرده‌اید که از دیگران جدا افتاده‌اید یا در جمع، تنها بوده‌اید؟ چه شیوه‌هایی برای عبور از این احساس امتحان کرده‌اید؟ مشتاق شنیدن تجربه‌ها و راه‌حل‌های شما هستیم.

اگر شما یا یکی از نزدیکانتان با این احساسات دست‌وپنجه نرم می‌کنید، کلینیک روان‌شناسی پیروزی با تیمی متخصص در حوزهٔ درمان طرحواره‌ها و اختلالات هیجانی، می‌تواند شما را در مسیر بازسازی روابط و افزایش حس تعلق همراهی کند. با ما تماس بگیرید، ما در کنار شما هستیم.