طرحواره ایثار؛ فداکاری ناسالم که باید جدی بگیرید

وقتی خودت را فراموش می‌کنی: نگاهی به طرحواره ایثار

در نگاه اول، همراهی با دیگران و پشتیبانی از اطرافیان، رفتاری تحسین‌برانگیز است. انسان‌ها ذاتاً تمایل دارند کنار هم باشند و در سختی‌ها به یاری هم بشتابند؛ اما گاهی برخی افراد پا را از مرز تعادل فراتر می‌گذارند و به جایی می‌رسند که خود را موظف می‌دانند همیشه و در هر شرایطی برای دیگران فداکاری کنند. این افراد با نوعی الگوی ذهنی ناسالم به نام «طرحواره ایثار» دست‌وپنجه نرم می‌کنند.

در این الگو، فرد خواسته‌ها، احساسات و حتی نیازهای اولیه خود را نادیده می‌گیرد تا رضایت دیگران را جلب کند. اگر لحظه‌ای از این روند فاصله بگیرد یا به خود اهمیت دهد، با احساس گناه، ناراحتی یا حتی بی‌ارزشی مواجه می‌شود.

این افراد اغلب در نقش نجات‌دهنده ظاهر می‌شوند، اما در واقع آرام‌آرام در نقش قربانی فرو می‌روند. در ادامه این مطلب، به بررسی دقیق‌تری از مفهوم طرحواره ایثار، علائم آن، ریشه‌های روانی این طرحواره و روش‌های درمان و رهایی از این چرخه ناسالم می‌پردازیم.

طرحواره ایثار: وقتی فداکاری به یک تله تبدیل می‌شود

در نگاه اول، همراهی با دیگران و پشتیبانی از اطرافیان، رفتاری تحسین‌برانگیز و انسانی است. همه ما ذاتاً تمایل داریم در سختی‌ها به یاری یکدیگر بشتابیم؛ اما گاهی برخی افراد پا را از مرز تعادل فراتر می‌گذارند و به جایی می‌رسند که خود را موظف می‌دانند همیشه و در هر شرایطی برای دیگران فداکاری کنند. این افراد با یک الگوی ذهنی ناسالم به نام «طرحواره ایثار» دست‌وپنجه نرم می‌کنند.

در این الگو، فرد خواسته‌ها، احساسات و نیازهای اساسی خود را نادیده می‌گیرد تا رضایت دیگران را جلب کند. اگر لحظه‌ای از این چرخه فاصله بگیرد یا به خودش اهمیت دهد، با موجی از احساس گناه، اضطراب یا حتی بی‌ارزشی مواجه می‌شود. این افراد اغلب در نقش «نجات‌دهنده» ظاهر می‌شوند، اما در واقعیت آرام‌آرام در نقش «قربانی» فرو می‌روند.

در این مقاله از کلینیک روان‌شناسی پیروزی، به بررسی دقیق طرحواره ایثار، علائم آن، ریشه‌های روانی‌اش و روش‌های مؤثر برای رهایی از این چرخه ناسالم می‌پردازیم.

طرحواره ایثار چیست؟

ایثار به الگویی دائمی از تمرکز افراطی بر نیازهای دیگران در زندگی روزمره، به بهای نادیده گرفتن نیازهای خود اطلاق می‌شود. این افراد غالباً برای جلوگیری از ناراحتی دیگران یا کاهش احساس گناه ناشی از خودخواهی، از خواسته‌ها و نیازهای خود چشم‌پوشی می‌کنند. گاهی هم ایثارگری آن‌ها از همدلی و حساسیت زیاد نسبت به درد و رنج دیگران سرچشمه می‌گیرد.

(یانگ، جفری؛ کلوسکو، جانت؛ وی‌شار، ماریسا. (۱۳۹۴). طرحواره‌درمانی. ترجمه: حسن حمیدپور و زهرا اندوز. تهران: انتشارات ارجمند).

نشانه‌های بارز در افرادی که درگیر طرحواره ایثار هستند

شناخت ویژگی‌های افرادی که در دام طرحواره ایثار گرفتار شده‌اند، می‌تواند گام مهمی در مسیر آگاه‌سازی، کنترل و درمان این الگوی ذهنی ناسالم باشد. در ادامه به برجسته‌ترین خصوصیات آن‌ها اشاره می‌کنیم:

• این افراد معمولاً نیازها و اولویت‌های خود را نادیده می‌گیرند تا بتوانند خواسته‌های دیگران را برآورده سازند. برخلاف کسانی که تحت تأثیر طرحواره اطاعت هستند، آن‌ها این فداکاری را نه از روی اجبار، بلکه با باور به درستی آن انجام می‌دهند.
• دیدگاه‌شان نسبت به دیگران این است که اطرافیان همیشه به کمک نیاز دارند، به‌ویژه کسانی که برایشان اهمیت بیشتری دارند. در نتیجه، تمام انرژی خود را صرف حل مسائل نزدیکان می‌کنند، حتی اگر به ضرر سلامت یا آرامش شخصی‌شان باشد.
• حس مسئولیت‌پذیری آن‌ها نسبت به دیگران بیش از حد معمول است. به همین دلیل، در هر شرایطی خود را موظف به رفع نیازهای دیگران می‌دانند، حتی زمانی که از لحاظ جسمی یا روحی خسته و ناتوان هستند.
• این الگو گاهی به‌صورت مشکلات جسمی خودش را نشان می‌دهد؛ مثل دردهای پراکنده، بی‌حالی، اختلالات گوارشی یا سردردهای مزمن. با وجود این علائم، تمایلی ندارند کسی از آن‌ها مراقبت کند و ترجیح می‌دهند همچنان نقش مراقب را ایفا کنند.
• در ظاهر هیچ توقعی از دیگران ندارند، اما در دل‌شان اگر محبت‌شان جبران نشود یا بی‌پاسخ بماند، دچار دلخوری و احساس رنجش می‌شوند.
• باور دارند که در انتخاب این مسیر آزادند و با میل خودشان به دیگران محبت می‌کنند، اما اغلب نمی‌پذیرند که این رفتارها از طرحواره‌ای ریشه‌دار و ناآگاهانه سرچشمه می‌گیرد.
• معمولاً در بیان نیازهای شخصی‌شان بسیار محتاط‌اند و ترجیح می‌دهند درباره مشکلات خود صحبت نکنند. در عوض، شنونده دائمی درد دل دیگران می‌شوند و تمرکزشان را روی حمایت از اطرافیان می‌گذارند.
• اغلب روابط اجتماعی گسترده‌ای دارند، چون محبت‌ورزی بی‌وقفه‌شان آن‌ها را برای دیگران به دوستی دوست‌داشتنی و مورد اعتماد تبدیل می‌کند.

تفاوت ایثار واقعی با طرحواره ایثار

در ظاهر، ایثار و فداکاری همیشه تحسین‌برانگیز به نظر می‌رسند؛ اما آیا همه آنچه ما ایثار می‌نامیم، سالم و مفید است؟ گاهی پشت این رفتارهای به ظاهر نوع‌دوستانه، الگویی ناسالم و ناهوشیار پنهان شده است که به آن «طرحواره ایثار» گفته می‌شود.

ایثار واقعی و طرحواره ایثار هر دو به ظاهر با کمک به دیگران سروکار دارند، اما در واقع منشأ، نیت و پیامدهای بسیار متفاوتی دارند.

ایثار واقعی چیست؟

ایثار واقعی یعنی فرد با اختیار، آگاهی و از روی مهر و همدلی به دیگران کمک می‌کند. در این نوع فداکاری، شخص نه خود را فراموش می‌کند و نه احساس اجبار دارد؛ بلکه احساس رضایت، آرامش و رابطه‌ای متقابل را تجربه می‌کند.

طرحواره ایثار چیست؟

طرحواره ایثار یک الگوی ناهوشیار ذهنی است که معمولاً در دوران کودکی شکل می‌گیرد. افرادی که دچار این طرحواره‌اند، احساس می‌کنند ارزشمند بودنشان در گرو راضی نگه داشتن دیگران است. آن‌ها برای دریافت عشق، تأیید یا جلوگیری از طرد شدن، نیازهای خود را نادیده می‌گیرند و همیشه در خدمت اطرافیان‌اند، حتی به قیمت فرسودگی جسم و روان‌شان.

ریشه‌های شکل‌گیری طرحواره ایثار در مسیر رشد و تربیت

طرحواره ایثار به طور اتفاقی یا ناگهانی در بزرگسالی به ‌وجود نمی‌آید، بلکه نتیجه سال‌ها تجربه، یادگیری و پیام‌های مستقیم یا غیرمستقیم دوران کودکی و نوجوانی است. بسیاری از افرادی که درگیر این طرحواره‌اند، در دوران رشد خود الگوهایی را تجربه کرده‌اند که آن‌ها را به نادیده گرفتن خود و اولویت دادن به دیگران سوق داده است.

مهم‌ترین عوامل تربیتی و تحولی که زمینه‌ساز شکل‌گیری این الگوی ناسالم می‌شوند:

۱. فشار بیش‌ازحد والدین برای کامل بودن

کودکانی که همواره زیر ذره‌بین والدینی با توقعات بالا قرار می‌گیرند، می‌آموزند که باید بی‌عیب و همیشه مفید باشند. در نتیجه، برای جلب رضایت، تلاش می‌کنند خواسته‌های دیگران را بر نیازهای شخصی خود مقدم بدانند.

۲. دریافت محبت مشروط به فداکاری

برخی کودکان فقط زمانی مورد توجه و محبت والدین یا اطرافیان قرار می‌گیرند که برای دیگران کاری انجام دهند. این پیام ناآشکار در ذهن کودک نهادینه می‌شود که «دوست‌داشتنی بودن» تنها در گرو خدمت‌رسانی به دیگران است.

3. نادیده گرفته شدن نیازهای کودک

کودکی که بارها در بیان نیازهای خود نادیده گرفته شده یا احساس کرده احساسات و خواسته‌هایش بی‌اهمیت‌اند، به مرور یاد می‌گیرد که خودش را فراموش کند تا در تعارض یا دردسر قرار نگیرد.

۴. الگوسازی و تشویق به بی‌توجهی به خود

بسیاری از بزرگ‌ترها، چه با گفتار مستقیم و چه با رفتار، کودک را به گذشتن از خود ترغیب می‌کنند. جملاتی مثل «خودتو ناراحت نکن، مهم اینه مامان راحت باشه» یا «بچه خوب همیشه از خواهر کوچیک‌ترش مراقبت می‌کنه» پایه‌های این طرحواره را تقویت می‌کنند.

۵. پذیرش زودهنگام نقش مراقب

گاهی کودک یا نوجوان به دلایل مختلفی مانند بیماری والد، طلاق یا مشکلات خانوادگی، ناچار می‌شود نقش حمایت‌گر یا مراقب را ایفا کند. این تجربه زودهنگام از بزرگ‌سالی باعث می‌شود نیازهای خود را سرکوب کرده و مراقبت از دیگران را اولویت اصلی زندگی‌اش بداند.

آگاهی از این ریشه‌های تحولی، گامی مؤثر در مسیر درمان طرحواره ایثار و بازسازی رابطه سالم فرد با خودش و دیگران است. در جلسات طرحواره‌درمانی، متخصصین به شما کمک می‌کنند این الگوها را شناسایی، درک و به مرور اصلاح کنید.

چگونه از طرحواره ایثار رها شویم؟

اگر شما هم احساس می‌کنید بیش‌ازحد برای دیگران وقت و انرژی صرف می‌کنید، حتی زمانی که خودتان خسته یا بی‌حوصله‌اید، ممکن است گرفتار طرحواره ایثار باشید. خوشبختانه، راه‌هایی برای رهایی از این الگوی ذهنی ناسالم وجود دارد:

۱. درمان تخصصی با طرحواره‌درمانی

یکی از مؤثرترین روش‌ها برای کاهش و درمان طرحواره ایثار، مراجعه به درمانگر متخصص در حوزه طرحواره‌درمانی است. در این رویکرد، ریشه‌های عمیق این طرحواره روان‌شناختی بررسی شده و به کمک تکنیک‌های تخصصی، باورهای ناسازگار جایگزین می‌شوند.

در طول جلسات، درمانگر به فرد کمک می‌کند تا:

• تجربه‌های شکل‌دهنده طرحواره را شناسایی کند.
• مرزهای سالم میان خود و دیگران را بازسازی نماید.
• بدون احساس گناه، نیازهای شخصی خود را در اولویت قرار دهد.

۲. تقویت مهارت «نه گفتن»

یاد گرفتن اینکه همیشه لازم نیست به همه درخواست‌ها پاسخ مثبت دهید، یک مهارت نجات‌بخش است. افراد درگیر طرحواره ایثار معمولاً برای نه گفتن دچار اضطراب یا عذاب وجدان می‌شوند، اما با تمرین‌های هدفمند می‌توان این الگوی رفتاری را اصلاح کرد.

تمرین پیشنهادی:

در شرایطی که انرژی کافی یا زمان مناسبی ندارید، با احترام اما قاطعانه نه بگویید. سپس احساس خود را یادداشت کرده و تحلیل کنید.

۳. خوددوستی و ارزش‌گذاری به خود

مهم است که بیاموزید همان‌قدر که دیگران شایسته حمایت‌اند، شما نیز سزاوار مراقبت و توجه هستید. رشد خوددوستی باعث می‌شود کمتر نیاز به تأیید بیرونی داشته باشید و از فداکاری‌های افراطی دوری کنید.

راهکارهای تقویت خوددوستی:

• تمرین گفت‌وگو با خود مهربانانه.
• رسیدگی به نیازهای جسمی و روحی خود، بدون احساس گناه.
• اختصاص زمانی در روز فقط برای خود.

معرفی خدمات کلینیک پیروزی

کلینیک تخصصی پیروزی با بهره‌گیری از درمانگران باتجربه در حوزه طرحواره‌درمانی، آماده ارائه خدمات حرفه‌ای برای درمان طرحواره ایثار، طرحواره شکست و دیگر الگوهای ناسازگار رفتاری است.

برای رزرو جلسه مشاوره، با شماره تماس درج‌شده در صفحه اصلی سایت تماس بگیرید و قدمی مؤثر برای بهبود کیفیت زندگی‌تان بردارید.

اگر حس می ‌کنید همیشه باید مراقب دیگران باشید، حتی وقتی خودتان حال خوبی ندارید، شاید بد نباشد نگاهی به الگوهای رفتاری ‌تان بیندازید. شناخت طرحواره ایثار و درمان آن با کمک مشاور می ‌تواند مسیر جدیدی از زندگی سالم و متعادل را برایتان باز کند.