طرحواره محرومیت هیجانی: زخمی نادیدنی از دوران کودکی
در میان انبوه مفاهیم روان‌شناختی، طرحواره محرومیت هیجانی از آن‌دسته موضوعاتی است که همچون زخمی ناپیدا، در سکوت، روان انسان را می‌فرساید. طرحواره محرومیت هیجانی، بازتاب خلئی عاطفی‌ست که فرد از دوران ابتدایی زندگی با خود به دوش می‌کشد؛ احساسی ریشه‌دار از نادیده‌گرفته‌شدن، بی‌پناهی و کمبود دریافت محبت و حمایت عاطفی.
کسانی که گرفتار این الگوی ناهوشیار ذهنی‌اند، گویی در حصاری شفاف اما محکم محبوس‌اند. آنها همواره با این باور زندگی می‌کنند که دیگران توان یا تمایلی به پاسخ دادن به نیازهای هیجانی‌شان ندارند. نتیجهٔ این تجربهٔ درونی، شکل‌گیری احساساتی‌ست از جنس خشم خاموش، رنج پنهان و تنهایی عمیق؛ احساسی که روابطشان را شکننده می‌سازد و آنها را از دایره صمیمیت دور می‌کند.
شناخت طرحواره محرومیت هیجانی نیازمند نگاهی ژرف و حرفه‌ای‌ست. فرایند درمان، هرگز با راهکارهای سطحی و گذرا حاصل نمی‌شود، بلکه مستلزم کاوشی دقیق، همراهی آگاهانه و تلاشی مستمر برای ترمیم ریشه‌های احساسیِ نادیده‌ماندهٔ گذشته است.
طرحواره چیست و چه جایگاهی در روانشناسی دارد؟
پیش از آنکه به مفهوم طرحواره محرومیت هیجانی بپردازیم، لازم است نخست با مفهوم کلی طرحواره آشنا شویم. طرحواره‌ها از مهم‌ترین مفاهیم در حوزه روانشناسی‌اند که در دوران کودکی شکل می‌گیرند و آثار خود را در بزرگسالی نمایان می‌سازند.
برای درک بهتر مفهوم طرحواره، می‌توان آن را این‌گونه توصیف کرد: هر نوزادی که به جهان پا می‌گذارد، همچون صفحه‌ای سپید است که هیچ نقشی بر آن نگاشته نشده است اما تعامل با محیط، خانواده، والدین و اطرافیان، به‌مرور زمان نقش‌هایی را بر این صفحه سفید می‌نشاند که تا سال‌ها باقی می‌ماند.
طرحواره‌ها در حقیقت چارچوب‌ها و الگوهای شناختی‌اند که به ما امکان می‌دهند اطلاعات پیرامون را تفسیر کنیم و بر اساس آنها، دنیای خود را معنا بخشیم. ژان پیاژه، روانشناس برجسته، طرحواره‌ها را الگوهای ذهنی می‌داند که بدون وجودشان، انسان از تصویر ذهنی و توانایی بهره‌برداری از تجربیات خود محروم می‌ماند و قادر به برنامه‌ریزی برای آینده نیست.
این ساختارهای ذهنی در دوران کودکی شکل می‌گیرند و بر اساس تجربه‌ها و واکنش‌های دریافت شده، در بزرگسالی آشکار می‌شوند. ما رفتارها، روابط و تصمیمات خود را بر پایه همین الگوهای ذهنی پیش می‌بریم و به زبان ساده، جهان پیرامون خود را از طریق این ساختارهای تکرارشونده و پایدار می‌شناسیم.
گاهی این طرحواره‌ها مثبت و سازگارند و به ما در زندگی یاری می‌رسانند و گاهی ناسازگار و مخرب‌اند که می‌توانند باعث ایجاد اختلالات و مشکلات روانی گردند
طرحواره محرومیت هیجانی چیست و چگونه شکل می‌گیرد؟
طرحواره محرومیت هیجانی زمانی شکل می‌گیرد که کودک، محبت و حمایت لازم را از مادر یا مراقبان اولیه خود دریافت نمی‌کند. نیازهای عاطفی کودک مانند در آغوش کشیده‌شدن، درک‌شدن و پشتیبانی‌شدن ارضا نمی‌شود. در نتیجه، این کودک در بزرگسالی همچنان به دنبال محبت می‌گردد و در روابط عاطفی خود به دنبال جبران این کمبود است، در حالی که در درون خود باور دارد که فردی دوست‌داشتنی نیست.
افرادی که چنین باوری دارند، معمولاً در روابط عاشقانه خود به چهار شیوه رفتار می‌کنند:
- مجردها: این افراد به دلیل شکست‌های مکرر در ایجاد رابطه صمیمانه، احساس تنهایی و گرسنگی عاطفی می‌کنند و در نهایت تسلیم طرحواره می‌شوند.
- متأهل‌ها: اغلب با فردی مشابه والدین سرد و بی‌عاطفه خود ازدواج می‌کنند؛ کسی که باز هم محبت و توجه لازم را به آنها نمی‌دهد. این مسئله مجدداً احساس تنهایی و ناپذیرفته‌شدن را در آنها تقویت می‌کند و باعث تسلیم‌شدن به طرحواره می‌گردد.
- خیانت زناشویی: در زمانی که رابطه دچار مشکل می‌شود، این افراد به‌سرعت به دنبال فردی دیگر می‌روند یا در دو رابطه همزمان قرار می‌گیرند تا به این طریق از تنهایی فرار کنند، غافل از آنکه این رفتار ممکن است همه روابطشان را نابود سازد.
- افراد درگیر کار و فعالیت: برخی افراد ترجیح می‌دهند رابطه عاطفی را کنار بگذارند و خود را با کار یا حتی مصرف مواد مخدر سرگرم کنند تا درد محرومیت هیجانی را نادیده بگیرند و از روبه‌رو شدن با مشکل اجتناب کنند.
نشانه‌های طرحواره محرومیت هیجانی
طرحواره محرومیت هیجانی معمولاً با مجموعه‌ای از علائم و احساسات همراه است که می‌تواند به شناسایی این الگوی ناسازگار در افراد کمک کند. این نشانه‌ها عبارتند از:
- احساس کمبود حمایت عاطفی در زندگی
- توقعی غیرواقعی برای تأمین کامل نیازهای عاطفی در روابط
- حس نداشتن راهنمایی یا مشاوری که بتواند در سختی‌ها همراه باشد
- تجربه تنهایی عمیق و مکرر
- باور به دوست‌داشتنی نبودن و کم‌ارزش بودن خود
- احساس پوچی و خلأ عاطفی در زندگی
- محدود بودن میزان به‌اشتراک‌گذاشتن احساسات با دیگران
- حس بی‌پناهی و فقدان حمایت واقعی
- احساس نارضایتی از تأمین نشدن نیازهای عاطفی
- بروز خشم و رفتارهای پرخاشگرانه
- سردی و فاصله گرفتن در تعامل با دیگران
- کاهش عزت نفس و آسیب‌دیدگی در ارزش‌گذاری به خود
شناخت این علائم می‌تواند گام مهمی در تشخیص و درک طرحواره محرومیت هیجانی باشد و مسیر درمان را هموار سازد.
چند ویژگی از زنانی که به دلیل طرحواره محرومیت هیجانی محبت بی‌تناسب دارند:
در ورای لبخندها و مهربانی‌های بی‌حد، گاه روحی خسته و زخمی نهفته است؛ زنانی که زخمِ عمیقِ بی‌مهریِ سال‌های دور، آنان را به بخشیدن افراطی وامی‌دارد.
▪️ آنان غالباً از بستر خانواده‌هایی برخاسته‌اند که گرمای مهر در آن جایی نداشت. نیازهای لطیف عاطفی‌شان نادیده گرفته شد و قلبشان، بی‌آنکه دریافته شود، تهی ماند.
▪️ خلئی که از نادیده‌انگاشته‌شدن بر جانشان نشست، بعدها در عطش بی‌وقفه برای دوست داشتنِ دیگران نمود یافت. گویی با ریختن بی‌امان محبت، آن نقص دیرینه را جبران می‌کنند؛ به‌ویژه نسبت به مردانی که خود را نیازمند و وابسته نشان می‌دهند.
▪️ در هراس از رها شدن، خویشتن را به هرگونه سازش و گذشت عادت می‌دهند. گمان می‌کنند با بیشتر بودن، ماندگار خواهند شد؛ هر چقدر که وقت و انرژی و حتی مالشان را خرج کنند، کافی نمی‌پندارند.
▪️ بار رابطه را بی‌آنکه از آنان خواسته شود، بر دوش می‌کشند؛ خویش را مقصر می‌دانند، گویی سعادت را لایق خود نمی‌دانند مگر آنکه کسی آن را به آنها ارزانی دارد.
▪️ و شاید، بی‌آنکه آگاه باشند، در پس نقاب مراقبت و فداکاری، در پی آنند که روابط را در مشت خود نگاه‌دارند؛ چون روزی طعم ناامنی را چشیده‌اند و اکنون، برای بقا، باید همه‌چیز را در کنترل داشته باشند.
ریشه طرحواره محرومیت هیجانی
در ژرفای روان، گاه باوری شکل می‌گیرد که همچون زمزمه‌ای بی‌پایان، آدمی را به این یقین می‌رساند که هرگز صدای نیازهای احساسی‌اش شنیده نخواهد شد. این الگوی ذهنی رنج‌آلود که ریشه در نخستین سال‌های زندگی دارد، نامی نهان بر خود دارد: «محرومیت هیجانی».
زمانی‌که کودک در سپیده‌دم حیات خویش، در جست‌وجوی پناه، همدلی یا نوازش، با نگاهی خالی و بی‌پاسخ از سوی بزرگ‌ترها مواجه می‌شود، بذر طرحواره محرومیت هیجانی در جانش کاشته می‌شود. نه لزوماً از سر بی‌مهری، بلکه گاه به‌سبب ناتوانی والد یا درگیری با زخم‌های روانِ خود. ممکن است پدر یا مادر، حتی با نیت خیر، نیازهای کودک را نادیده بگیرند یا آن را به‌درستی درنیابند و پاسخ‌هایی ناکارآمد عرضه کنند.
از سوی دیگر، در برخی موارد، مراقبت وجود دارد اما کودک، به‌واسطه شرایط خاص روانی یا محیطی، عطش بیشتری برای دریافت توجه و پشتیبانی دارد؛ عطشی که اگر بی‌پاسخ بماند، در وجودش بدل به شکافی عمیق خواهد شد. شکافی که در بزرگسالی، با احساس بی‌پناهی، طردشدگی یا بی‌ارزشی خود را نشان می‌دهد.
محرومیت هیجانی، نه صرفاً خاطره‌ای فراموش‌شده از کودکی، بلکه زخمی فعال در جان انسان است که بی‌آنکه دیده شود، مسیر روابط و احساساتش را دگرگون می‌سازد.
مراحل درمان طرحواره محرومیت هیجانی
قدم نخست: مرور خاطرات کودکی
ابتدا لازم است به جایی آرام و بی‌صدا بروید و خاطرات دوران کودکی خود را با دقت به یاد آورید. به‌ویژه آن لحظاتی که احساس کردید نیازهای عاطفی‌تان نادیده‌گرفته‌شده‌اند. چهره‌های پدر و مادر و دیگر اعضای خانواده را به‌صورت جداگانه در ذهن تداعی کنید و با تمام احساساتی که در آن زمان تجربه نمودید، به آنها بنگرید.
قدم دوم: آشنایی با احساسات جاری
اکنون به احساسات خود در روابط کنونی توجه کنید. اگر احساس تنهایی، محرومیت یا بی‌ارزشی می‌کنید، بی‌هیچ قضاوتی اجازه دهید این احساسات خود را نشان دهند. سرکوب نکردن هیجانات و پذیرش کامل آنها، گامی اساسی در درمان است. در صورت بروز احساسات مشابه کودکی، با تصویرسازی ذهنی سعی کنید آرامش را به خود بازگردانید.
قدم سوم: بازنگری الگوهای رفتاری در روابط گذشته
فهرستی از مهم‌ترین روابط خود، شامل روابط عاشقانه، خانوادگی و دوستانه تهیه نمایید و آنها را بررسی کنید. ببینید در هر رابطه چه مشکلاتی وجود داشته است؛ آیا طرف مقابل توان پاسخگویی به نیازهای شما را نداشته یا تمایلی نشان نداده است؟ همچنین ببینید آیا با رفتارهای خود موجب دوری دیگران شده‌اید یا خیر. شناخت این الگوها کمک می‌کند مسیر تغییر را بهتر بشناسید.
قدم چهارم: دوری از افراد سرد اما جذاب
بسیار پیش می‌آید که جذب افرادی می‌شویم که ظاهری گرم ندارند ولی جذابیتی خاص برای ما دارند. این افراد اغلب بیشتر از هر کس دیگری، ما را دچار سردرگمی می‌کنند. اگر با کسی آشنا شدید که میزان جذابیت او برای شما بسیار بالا بود، پیش‌از ادامه رابطه، این میزان را از صفر تا ده ارزیابی کنید. اگر عددی نزدیک به 99 یا 1010 بود، بهتر است در ورود به آن رابطه تردید نمایید؛ چرا که این کشش ممکن است ناشی از تکرار همان طرحواره‌های قدیمی باشد.
کلام آخر
در این مقاله از سایت کلینیک تخصصی روانشناسی پیروزی، ما به بررسی طرحواره محرومیت هیجانی پرداختیم؛ اینکه طرحواره محرومیت هیجانی چیست، چگونه بروز می‌کند، چه علائمی دارد و چه تأثیری بر روابط عاطفی و بین‌فردی می‌گذارد. همچنین به راهکارهای درمانی آن اشاره کردیم تا راهنمایی برای افراد در مسیر بهبود و بازیابی سلامت روان باشد.
لازم به ذکر است که کلینیک پیروزی در زمینه تشخیص و درمان طرحواره‌های ناسازگار از جمله طرحواره محرومیت هیجانی تخصص دارد و با بهره‌گیری از روانشناسان مجرب و روش‌های علمی روز، در کنار شماست تا بتوانید گام‌های مؤثری در جهت بهبود کیفیت زندگی عاطفی و روانی خود بردارید. برای دریافت مشاوره و شروع فرآیند درمان می‌توانید با این کلینیک تماس بگیرید و مسیر تازه‌ای به سوی آرامش و رضایت درونی آغاز کنید.
دریافت نوبت:
شماره تماس یپروزی: 
۰۲۱۷۷۴۳۱۶۴۹
شماره تماس قیطریه: 02126456903
ساعات کار
| روزهای هفته | 8:00 – 17:00 |
| پنج شنبه | با هماهنگی |
| جمعه | تعطیل |
تماس:۰۲۱-۷۷۴۳۱۶۴۹
آخرین مطالب
درمان طرحواره آسیب‌پذیری: چگونه بر ترس از بیماری، فقر و فاجعه غلبه کنیم؟
طرحواره آسیب‌پذیری: وقتی همیشه منتظر یک اتفاق بد هستیم! نگرانی و استرس در برابر موقعیت‌های پیش‌بینی‌نشده، تا حدی طبیعی و حتی مفید است؛ چرا که می‌تواند ما را برای مقابله با خطرات آماده کند. [...]
طرحواره وابستگی: وقتی بدون دیگران قادر به تصمیم‌گیری نیستید
طرحواره وابستگی چیست؟ چرا همیشه دنبال تکیه‌گاهیم؟ گاهی در زندگی پیش می‌آید که احساس می‌کنیم به‌تنهایی از پس بعضی کارها برنمی‌آییم و به تکیه‌گاهی بیرونی نیاز داریم. این حس، اگر گاه‌به‌گاه و در شرایط [...]
